De drukkerswerkplaats
In de zestiende eeuw kwam de boekdrukkunst tot volle bloei in de Nederlanden. Met name Antwerpen ontwikkelde zich tot een belangrijk centrum voor het drukken van boeken, die vanuit de havenstad over de hele wereld werden verspreid. Maar hoe ging dat drukken precies in zijn werk? Neem hier een kijkje in de werkplaats van een zestiende-eeuwse drukker.
Hoogdruk
De drukpers die Johannes Gutenberg in 1450 perfectioneerde bleef eeuwenlang min of meer ongewijzigd. De manier waarop met deze pers gedrukt wordt heet ‘hoogdruk’, omdat de inkt werd aangebracht op een hoger uitstekend oppervlak. Dat kunnen letters zijn, maar ook bijvoorbeeld een houtblok waarin een tekening was uitgesneden. Drukkers begonnen al vroeg met het combineren van tekst en afbeeldingen, en dat kon met deze pers in één keer gebeuren. In de werkplaats wemelt het van de activiteit. Wat een verschil met de eenzame kopiist van handgeschreven boeken in de middeleeuwen! Door de cijfers in de afbeelding te volgen, leer je meer over de verschillende stappen in de productie van een gedrukt boek.
1. De zetter neemt losse letters uit de letterkast en zet ze in de juiste volgorde
De ‘letterkasten’ bevatten alle lettertekens van een lettertype, netjes geordend in vakjes, met bovenin de hoofdletters, en onderin de kleine letters. Daarom spreekt men ook vandaag nog wel van ‘bovenkast’ en ‘onderkast’. In het Nederlands zijn die termen minder gebruikelijk, maar in het Engels zijn ‘upper case’ en ‘lower case’ nog steeds de gewone benaming van hoofdletters en kleine letters.
De zetter neemt de losse letters uit de kast en zet die in een ‘zethaak’, om ze vervolgens over te brengen op een ‘galei’, een plankje waar de losse elementen voor een hele pagina op pasten. Boven de letterkasten zijn teksten te zien, waarop de zetters konden volgen welke tekst ze moesten samenstellen.
Het drukproces - Het zetten van de tekst in de zethaak
In deze video zie je het zetten van de tekst in de zethaak.
Een man pakt één voor één de losse letters uit een kast, zet de letters in metalen houders (de zethaken), en plaatst die houders weer op een plank ter grootte van een pagina (de galei).
De video werd opgenomen in het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen in 2020.
2. De corrector kijkt de gedrukte vellen na en haalt er fouten uit
Het zetten was een moeilijke klus: alle letters waren in spiegelbeeld en in het gotische lettertype dat in de zestiende eeuw nog vaak werd gebruikt, leken sommige letters ook erg op elkaar. Er sloop dus wel eens een foutje in de druk. Daarom maakte men vaak eerst een ‘proefdruk’, waarna het de taak was van de corrector om eventuele ‘zetfouten’ op te sporen
3. Met grote stempels brengt de drukker inkt aan op de letters
Zodra de corrector tevreden was over het zetsel, kon men met het eigenlijke drukken beginnen. De letters werden stevig vastgezet in een houten vorm, waarna de drukker inkt aanbracht met behulp van grote stempels.
Het drukproces - Het aanbrengen van de inkt op de tafel
In deze video zie je het aanbrengen van inkt op de tafel.
Een man smeert wat inkt op een tafel, wrijft er overheen met twee enorme stempelkussens, en wrijft die stempelkussens weer stevig over het zetsel (het plankje met drukletters). Vervolgens legt hij een leeg vel papier in een houder op het zetsel en schuift het geheel onder een drukpers, die bestaat uit een grote plaat die naar beneden gedrukt kan worden. Met behulp van een grote hendel (de boom) drukt de man het papier stevig op het zetsel. Daarna haalt hij het druksel weer uit de pers, vervangt het bedrukte vel papier door een nieuw vel en herhaalt het proces. Aan het eind zien we het bedrukte vel papier.
De video werd opgenomen in het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen in 2020.
4. Door sterk te trekken aan de ‘boom’, drukt men het vel papier sterk op de met inkt ingewreven letters
Nadat de inkt was aangebracht, werd het zetsel in de pers geschoven. Vervolgens trok de drukker met een forse ruk aan de ‘boom’, waarmee hij een vel papier krachtig tegen de vorm drukte. De inkt bleef zo netjes op de pagina achter.
5. Bedrukte vellen papier hangen te drogen
Voor men ging drukken werden de vellen papier licht bevochtigd. Dat zorgde ervoor dat de inkt zich beter hechtte aan het papier. Na het drukken hing men de vellen aan een soort waslijn om te drogen.
6. De bedrukte vellen worden netjes gesorteerd
De bedrukte vellen papier moesten zorgvuldig in de juiste volgorde worden gelegd. Samen vormden ze immers ‘katernen’ – gevouwen vellen papier, te vergelijken met een krant – die gebundeld werden tot een boek. Het binden gebeurde in de zestiende eeuw meestal ergens anders dan bij de drukker. Mensen kochten dus geen afgewerkt boek, maar lieten de katernen bij een gespecialiseerde binder naar eigen voorkeur afwerken. Op die manier zien boeken uit de zestiende eeuw die dezelfde titel hebben, er van buiten soms helemaal anders uit.
7. De meester-drukker coördineert het werk
De meester-drukker overziet ondertussen de werkzaamheden in de drukkerswerkplaats. Iemand als Christoffel Plantijn, de bekendste en belangrijkste drukker uit de zestiende-eeuwse Nederlanden, trok niet zelf aan de drukboom. Zoals een bedrijfsleider vandaag spitste hij zich toe op andere taken: hij onderhield bijvoorbeeld de contacten met auteurs, boekhandelaars en collega’s.
Diepdruk
Al vanaf het ontstaan van de boekdrukkunst experimenteerde men ook met een andere techniek, de ‘diepdruk’, voornamelijk voor het maken van prenten. Daarbij bevond de inkt zich niet op een hoger gelegen oppervlak, maar juist in dieper uitgesneden groeven. In de zestiende eeuw maakte men daarvoor gebruik van koperplaten, waarin men een tekening graveerde. De zogenaamde ‘kopergravure’ leverde een veel fijner resultaat op dan de houtsnede, maar kon enkel worden gedrukt door gebruik te maken van een andere drukpers. Dat maakte het proces duur en tijdrovend.
1. De graveur brengt met een ‘burijn’ een tekening aan in een koperplaat
De graveur brengt met een burijn, een fijn metalen stuk gereedschap, de tekening aan in een koperplaat. Dat gebeurde allemaal in spiegelbeeld.
Het drukproces - Het graveren van de koperplaat met burijn
In deze video zie je het graveren van de koperplaat met burijn.
Een man poetst een koperen plaat zorgvuldig op. Daarna maakt hij met een scherp metalen gereedschap (een burijn) diepe groeven in de plaat.
De video werd opgenomen in het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen in 2020.
2. De plaat wordt ingesmeerd met inkt en de overtollige inkt wordt verwijderd
Als de plaat klaar was, bracht men een vette inkt aan. Vervolgens veegde men de plaat schoon, waarbij de inkt bleef zitten in de dieper gelegen groefjes.
Het drukproces - Ininkten, afslaan en drukken van de koperplaat
In deze video zie je het ininkten, afslaan en drukken van de koperplaat.
Een man smeert met een doekje inkt op een gegraveerde koperen plaat. Daarna wrijft hij de overtollige inkt eraf met een vel papier en zijn blote handen, zodat er alleen inkt in de groeven blijft zitten. Hij legt de koperen plaat op een drukpers, die bestaat uit een grote cilinder waar de plaat onderdoor kan schuiven. Vervolgens maakt de man een leeg vel papier vochtig, legt het op de koperen plaat en legt daar weer een ander vel overheen. Daarna draait hij aan een groot wiel om het geheel onder de cilinder door te laten schuiven. De cilinder drukt het papier op de koperen plaat. Ten slotte haalt de man het bedrukte vel papier uit de pers en bekijkt hij de afbeelding.
De video werd opgenomen in het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen in 2020.
3. De koperplaat wordt met een bevochtigd vel papier door de cilinder gehaald
De koperplaat met de inkt in de groeven werd vervolgens met een bevochtigd vel papier op de pers gelegd en door de cilinder gehaald. Dat vergde veel kracht: je ziet de drukker zowel zijn handen als zijn voeten gebruiken om de cilinder rond te draaien.
4. De gedrukte prenten hangen te drogen
Net als bij hoogdruk werd het papier lichtjes bevochtigd voor men ging drukken. De bedrukte vellen moesten vervolgens drogen.
Media
- Op het Youtube-kanaal van het Antwerpse Museum Plantin Moretus, dat de erfenis bewaart van de belangrijkste drukker uit de zestiende-eeuwse Nederlanden, kun je nog meer filmpjes bekijken over het drukproces.
- Als je de afbeeldingen in detail wil bekijken, kun je terecht bij hoogwaardig gedigitaliseerde versies, beschikbaar gesteld door het Museum Plantin Moretus:
Philip Galle en Jan van der Straet, Uitvinding van de boekdrukkunst (1580-1605). DAMS Antwerpen
Joannes Galle en Jan van der Straet, De utivinding van de kopergravure (97 platen). DAMS Antwerpen
